صنعت دارویی ایران یکی از حیاتی‌ترین و استراتژیک‌ترین صنایع کشور محسوب می‌شود که نقش کلیدی در تأمین نیازهای بهداشتی و درمانی جامعه ایفا می‌کند. این صنعت نه‌تنها به سلامت عمومی کمک می‌کند، بلکه به‌عنوان بخشی از اقتصاد ملی، نقش مهمی در اشتغال‌زایی، ارزآوری و توسعه فناوری‌های پیشرفته دارد.
بااین‌حال، چالش‌های متعددی مانند تحریم‌های اقتصادی، وابستگی به واردات مواد اولیه، نوسانات نرخ ارز، محدودیت‌های قانونی و فشارهای رقابتی، مسیر رشد این صنعت را پیچیده کرده است. در چنین فضایی، تحلیل دقیق محیط رقابتی به شرکت‌های دارویی کمک می‌کند تا استراتژی‌های مؤثر برای رقابت و توسعه تدوین کنند.
در این مقاله، با استفاده از سه مدل کلیدی پنج نیروی رقابتی پورتر، تحلیل SWOT و مدل PESTEL، فضای رقابتی، فرصت‌ها، تهدیدها، نقاط قوت و ضعف صنعت دارویی ایران را بررسی خواهیم کرد تا چشم‌اندازی روشن از این بازار ارائه دهیم.
تحلیل پنج نیروی رقابتی پورتر در صنعت دارویی ایران
مدل پنج نیروی رقابتی مایکل پورتر یکی از ابزارهای کلیدی برای تحلیل رقابت در صنعت دارویی ایران است. این مدل نشان می‌دهد که چگونه عوامل داخلی و خارجی بر رقابت‌پذیری شرکت‌های دارویی تأثیر می‌گذارند.
۱. قدرت تأمین‌کنندگان (Supplier Power)
✔ وابستگی شدید به واردات: حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد مواد اولیه دارویی ایران از چین، هند و برخی کشورهای اروپایی تأمین می‌شود.
✔ تحریم‌های اقتصادی: مشکلات بانکی و محدودیت‌های ارزی باعث افزایش هزینه‌های واردات و کاهش تنوع تأمین‌کنندگان شده است.
✔ افزایش قدرت تأمین‌کنندگان خارجی: محدودیت‌های واردات دست تولیدکنندگان داخلی را بسته و باعث شده تأمین‌کنندگان خارجی قدرت بالایی در تعیین قیمت و شرایط پرداخت داشته باشند.
✔ تلاش برای کاهش وابستگی: برخی شرکت‌های داخلی مانند اکسیر، فارابی و شفا دارو در حال سرمایه‌گذاری در تولید مواد اولیه داخلی هستند، اما هنوز وابستگی بالاست.
۲. قدرت خریداران (Buyer Power)
✔ سازمان‌های دولتی و بیمه‌ها، خریداران اصلی: بیش از ۸۰ درصد بازار دارویی ایران تحت کنترل سازمان‌های دولتی مانند سازمان غذا و دارو و بیمه‌های درمانی است. این امر باعث شده قدرت چانه‌زنی خریداران بالا باشد و شرکت‌های دارویی نتوانند قیمت‌های بالاتری تعیین کنند.
✔ افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان: مصرف‌کنندگان ایرانی بیشتر به عوارض داروها و کیفیت محصولات توجه دارند و تقاضا برای داروهای گیاهی، مکمل‌های تغذیه‌ای و داروهای ارگانیک افزایش یافته است.
✔ افزایش تقاضا برای داروهای خاص: با رشد بیماری‌های مزمن مانند دیابت، سرطان و بیماری‌های قلبی، تقاضا برای داروهای تخصصی افزایش یافته که این امر می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای شرکت‌های داروسازی ایجاد کند.
۳. تهدید ورود تازه‌واردان (Threat of New Entrants)
✔ سرمایه‌گذاری اولیه بالا: ورود به صنعت دارویی نیازمند سرمایه‌گذاری کلان در تجهیزات، تاسیسات تولیدی، تحقیق و توسعه (R&D) و اخذ مجوزهای پیچیده از سازمان غذا و دارو است.
✔ مجوزهای سختگیرانه: فرآیند تولید و توزیع دارو تحت مقررات بسیار سختگیرانه است و زمان‌بر بودن اخذ مجوزها ورود تازه‌واردان را دشوار می‌کند.
✔ رشد استارتاپ‌های بیوتکنولوژی: باوجوداین، حمایت‌های دولتی از شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌های بیوتکنولوژی فرصت‌هایی برای ورود شرکت‌های جدید فراهم کرده است.
۴. تهدید محصولات جایگزین (Threat of Substitutes)
✔ رشد تقاضا برای داروهای گیاهی و مکمل‌های تغذیه‌ای: بسیاری از مصرف‌کنندگان ایرانی به دلیل نگرانی از عوارض جانبی داروهای شیمیایی، به سمت داروهای گیاهی و مکمل‌های طبیعی گرایش پیدا کرده‌اند.
✔ افزایش محبوبیت طب سنتی ایرانی و طب اسلامی: داروهای مبتنی بر طب سنتی در حال افزایش سهم بازار هستند.
✔ ورود روش‌های درمانی جایگزین: پزشکی شخصی‌سازی‌شده، سلول‌های بنیادی و ژن‌درمانی می‌توانند در آینده جایگزین برخی داروهای شیمیایی شوند و شرکت‌های داروسازی باید خود را با این تغییرات هماهنگ کنند.
۵. شدت رقابت بین رقبا (Industry Rivalry)
✔ بیش از ۱۰۰ شرکت داروسازی فعال در ایران: شرکت‌هایی مانند برکت، سیناژن، رازک، فارابی، اکتوورکو، عبیدی و کیمیا دارو از مهم‌ترین بازیگران این صنعت هستند.
✔ رقابت شدید در داروهای ژنریک: شرکت‌های داخلی به‌طور گسترده در بخش داروهای ژنریک فعالیت دارند که باعث کاهش حاشیه سود و جنگ قیمتی بین رقبا شده است.
✔ مزیت رقابتی شرکت‌های بیوتکنولوژی: در بخش داروهای بیوتکنولوژی و نوترکیب، شرکت‌هایی مانند سیناژن و کیمیا دارو با تمرکز بر تحقیق و توسعه (R&D) و صادرات داروهای پیشرفته جایگاه بهتری نسبت به رقبا دارند.
✔ تاثیر واردات بر رقابت داخلی: واردات داروهای خارجی، به‌ویژه داروهای تخصصی و برندهای بین‌المللی، باعث کاهش سهم برخی شرکت‌های داخلی شده است.
تحلیل پنج نیروی رقابتی پورتر نشان می‌دهد که صنعت دارویی ایران با چالش‌های متعددی از جمله قدرت بالای تأمین‌کنندگان خارجی، وابستگی به واردات، رقابت شدید در داروهای ژنریک و ورود روش‌های درمانی جایگزین روبه‌رو است. بااین‌حال، فرصت‌های رشد مانند افزایش تقاضا برای داروهای بیوتکنولوژی، توسعه صادرات، حمایت از تولید داخلی و ورود فناوری‌های جدید می‌تواند به افزایش رقابت‌پذیری شرکت‌های داروسازی ایرانی کمک کند.
شرکت‌های دارویی برای بقا و رشد در این صنعت باید بر نوآوری، تحقیق و توسعه، کاهش وابستگی به واردات مواد اولیه و توسعه بازارهای صادراتی تمرکز کنند.
✨ پیشنهاد ویژه برای مطالعه بیشتر:
تحلیل PESTLE در صنعت دارویی ایران
مدل PESTLE یکی از ابزارهای مهم در تحلیل محیط کلان صنعت دارویی ایران است. این مدل شش عامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تکنولوژیکی، زیست‌محیطی و قانونی را بررسی کرده و نشان می‌دهد که چگونه این متغیرها بر فرصت‌ها و چالش‌های صنعت دارو تأثیر می‌گذارند.
عوامل سیاسی (Political)
✔ تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های ارزی: تحریم‌های اقتصادی باعث محدودیت در دسترسی به برخی مواد اولیه دارویی، مشکلات در انتقال ارز و افزایش هزینه‌های واردات شده است. بسیاری از شرکت‌های دارویی برای تأمین مواد اولیه با چالش‌های بانکی و تحریمی روبه‌رو هستند.
✔ حمایت دولت از تولید داخلی: در سال‌های اخیر، سیاست‌های حمایتی دولت از تولید داخلی افزایش یافته است. برنامه‌هایی مانند اختصاص ارز ترجیحی به برخی داروهای حیاتی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، تأثیر مثبتی بر صنعت داشته است.
✔ مقررات سختگیرانه سازمان غذا و دارو: سازمان غذا و دارو مقررات سختگیرانهای در زمینه تولید، واردات، قیمت‌گذاری و توزیع داروها دارد که گاهی موجب کندی فرآیندهای تجاری و افزایش هزینه‌های عملیاتی شرکت‌های دارویی می‌شود.
عوامل اقتصادی (Economic)
✔ ارزش بازار دارویی ایران: طبق برآوردها، بازار دارویی ایران در سال ۱۴۰۲ ارزشی بالغ بر ۶۰ هزار میلیارد تومان داشته است و همچنان با رشد سالانه ۱۵ تا ۲۰ درصدی مواجه است.
✔ نوسانات نرخ ارز و تأثیر بر هزینه‌های تولید: وابستگی شدید صنعت دارویی ایران به مواد اولیه وارداتی باعث شده هر نوسان در نرخ ارز، هزینه‌های تولید و قیمت نهایی داروها را تحت تأثیر قرار دهد. افزایش قیمت دلار، توان رقابتی شرکت‌های داخلی را کاهش داده و بر قیمت تمام‌شده داروها اثر گذاشته است.
✔ قیمت‌گذاری دستوری و چالش‌های سودآوری: قیمت‌گذاری دستوری دولت در برخی داروهای حیاتی، فشار مضاعفی بر شرکت‌های تولیدکننده وارد کرده است. این مسئله باعث کاهش سودآوری برخی شرکت‌ها و کمبود داروهای خاص در بازار شده است.
عوامل اجتماعی (Social)
✔ افزایش جمعیت سالمندان و رشد تقاضا برای داروهای مزمن: طبق آمارها، در سال ۱۴۲۰ حدود ۳۰ درصد جمعیت ایران را سالمندان تشکیل خواهند داد. این امر باعث افزایش تقاضا برای داروهای بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون، بیماری‌های قلبی و سرطان شده است.
✔ افزایش آگاهی عمومی نسبت به عوارض داروها: رشد آگاهی مصرف‌کنندگان ایرانی نسبت به عوارض جانبی داروهای شیمیایی باعث افزایش تقاضا برای داروهای گیاهی، مکمل‌های تغذیه‌ای و درمان‌های طبیعی شده است.
✔ گسترش بیماری‌های غیرواگیر: رشد شهرنشینی و تغییر سبک زندگی باعث افزایش بیماری‌های غیر واگیر مانند دیابت، بیماری‌های قلبی، چاقی و فشار خون شده که تقاضا برای داروهای مرتبط با این بیماری‌ها را افزایش داده است.
✔ افزایش هزینه‌های درمانی و تأثیر بر قدرت خرید مردم: با افزایش هزینه‌های زندگی، توان مالی برخی اقشار جامعه برای خرید داروهای گران‌قیمت کاهش یافته است. بسیاری از مردم به داروهای ارزان‌تر و ژنریک روی آورده‌اند، که این امر بر سیاست‌های تولید و بازاریابی شرکت‌های دارویی تأثیر گذاشته است.
عوامل تکنولوژیکی (Technological)
✔ رشد تولید داروهای بیوتکنولوژی و نوترکیب: شرکت‌هایی مانند سیناژن و کیمیا دارو در حوزه تولید داروهای بیوتکنولوژی فعالیت دارند. این حوزه یکی از رشدهای کلیدی صنعت دارو در ایران محسوب می‌شود.
✔ سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی و کلان‌داده: برخی شرکت‌های دارویی در حال استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی و کلان‌داده (Big Data) برای تحقیق و توسعه داروهای جدید، بهینه‌سازی زنجیره تأمین و بهبود فرآیندهای تولید هستند.
✔ افزایش تولید داروهای مبتنی بر سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی: ایران یکی از کشورهای پیشرو در منطقه در حوزه سلول‌های بنیادی و ژن‌درمانی است. این فناوری می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای شرکت‌های داروسازی ایجاد کند.
✔ دیجیتالی شدن نسخه‌نویسی و توزیع دارو: با راه‌اندازی سامانه‌های الکترونیکی نسخه‌نویسی و فروش آنلاین داروها، صنعت دارویی ایران به سمت دیجیتالی شدن و افزایش بهره‌وری در زنجیره تأمین حرکت کرده است.
عوامل زیست‌محیطی (Environmental)
✔ مقررات جدید درباره کاهش آلودگی تولید دارو: شرکت‌های دارویی ملزم به رعایت استانداردهای زیست‌محیطی در زمینه کاهش آلودگی‌های صنعتی، مدیریت پسماندها و استفاده از مواد اولیه کم‌ضرر شده‌اند.
✔ رشد استفاده از بسته‌بندی‌های پایدار: بسیاری از شرکت‌های دارویی به سمت استفاده از بسته‌بندی‌های سازگار با محیط‌زیست و کاهش ضایعات پلاستیکی حرکت کرده‌اند.
✔ مدیریت پسماندهای دارویی و جلوگیری از آلودگی منابع آب: پسماندهای دارویی می‌توانند به منابع آب و خاک آسیب برسانند. مقررات سختگیرانهای در زمینه دفع مناسب داروهای منقضی‌شده و پسماندهای صنعتی وضع شده است.
عوامل قانونی (Legal)
✔ الزام به رعایت استانداردهای بین‌المللی: شرکت‌های دارویی ایرانی برای صادرات باید استانداردهای سختگیرانهای مانند GMP (Good Manufacturing Practice) و تأییدیه‌های FDA و EMA را رعایت کنند.
✔ قوانین سختگیرانه در زمینه تبلیغات دارویی: تبلیغات دارویی در ایران با محدودیت‌های قانونی شدیدی روبه‌رو است. شرکت‌ها اجازه ندارند مستقیماً داروها را به مصرف‌کنندگان تبلیغ کنند و تبلیغات باید از طریق پزشکان و داروخانه‌ها انجام شود.
✔ الزامات جدید برای ثبت و اخذ مجوز داروهای جدید: فرآیند ثبت داروهای جدید بسیار طولانی و پیچیده است. بسیاری از شرکت‌های دارویی برای دریافت مجوز فروش داروهای جدید، سال‌ها منتظر می‌مانند.
تحلیل PESTEL نشان می‌دهد که صنعت دارویی ایران تحت تأثیر عوامل کلان اقتصادی، سیاسی و فناورانه قرار دارد. تحریم‌ها، نوسانات ارزی، قیمت‌گذاری دولتی، تغییرات جمعیتی و پیشرفت‌های فناورانه، مسیر رشد این صنعت را پیچیده کرده‌اند.
برای موفقیت در این بازار، شرکت‌های دارویی باید استراتژی‌هایی مانند کاهش وابستگی به واردات، توسعه داروهای بیوتکنولوژی، دیجیتالی‌سازی فرآیندها و رعایت استانداردهای بین‌المللی را در دستور کار قرار دهند.
تحلیل SWOT در صنعت دارویی ایران
تحلیل SWOT یکی از ابزارهای کاربردی در بررسی نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای صنعت دارویی ایران است. این تحلیل به درک بهتر وضعیت کنونی و تعیین استراتژی‌های مناسب برای آینده کمک می‌کند.
نقاط قوت (Strengths)
- وجود نیروی انسانی متخصص و توانمند در حوزه داروسازی: ایران دارای متخصصان و دانشمندان برتر در حوزه داروسازی و بیوتکنولوژی است که باعث رشد صنعت در حوزه‌های مختلف، از تولید داروهای ژنریک تا بیوتکنولوژی شده است.
- حمایت‌های دولت از تولید داخل و کاهش وابستگی به واردات: دولت ایران در سال‌های اخیر با ارائه تسهیلات مالی، کاهش تعرفه‌های گمرکی برای مواد اولیه، و حمایت از تولید داخلی، مسیر رشد صنعت را هموار کرده است.
- رشد صنعت بیوتکنولوژی و تولید داروهای نوترکیب در ایران: شرکت‌هایی مانند سیناژن، برکت و کیمیا دارو موفق به تولید برخی از داروهای نوترکیب و بیوتکنولوژی پیشرفته شده‌اند که وابستگی کشور را به داروهای وارداتی کاهش داده است.
- ظرفیت بالای تولید داروهای ژنریک و کاهش هزینه‌های درمان: ایران یکی از تولیدکنندگان برتر داروهای ژنریک در منطقه است که باعث شده دسترسی مردم به داروهای ارزان‌قیمت افزایش یابد.
- امکان توسعه بازارهای صادراتی به کشورهای همسایه: ایران پتانسیل بالایی در صادرات داروهای ژنریک و گیاهی به کشورهای منطقه مانند عراق، افغانستان، سوریه، لبنان و کشورهای آسیای مرکزی دارد.
نقاط ضعف (Weaknesses)
- وابستگی شدید به واردات مواد اولیه دارویی: حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد مواد اولیه دارویی ایران از کشورهای خارجی (عمدتاً چین و هند) تأمین می‌شود که باعث افزایش آسیب‌پذیری صنعت در برابر تحریم‌ها و نوسانات ارزی شده است.
- قیمت‌گذاری دولتی و کاهش سودآوری شرکت‌های داخلی: سیاست‌های قیمت‌گذاری دولتی باعث کاهش حاشیه سود تولیدکنندگان داخلی شده است. این موضوع انگیزه سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه را کاهش داده و چالش‌های اقتصادی برای شرکت‌های داروسازی ایجاد کرده است.
- محدودیت در دسترسی به تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته به دلیل تحریم‌ها: تحریم‌های اقتصادی باعث شده دسترسی به تجهیزات مدرن و فناوری‌های جدید داروسازی دشوار باشد و برخی شرکت‌های داخلی نتوانند به‌روزترین فرآیندهای تولید دارو را پیاده‌سازی کنند.
- فرآیندهای پیچیده و زمان‌بر برای دریافت مجوز داروهای جدید: بوروکراسی پیچیده در سازمان غذا و دارو باعث شده است که فرآیند ثبت و مجوز داروهای جدید زمان زیادی ببرد و شرکت‌های داروسازی برای ورود به بازار با تأخیر مواجه شوند.
- کمبود سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D): در حالی که صنایع دارویی در سطح جهانی بیش از ۱۵ درصد درآمد خود را صرف تحقیق و توسعه می‌کنند، این رقم در ایران کمتر از ۵ درصد است که موجب کاهش نوآوری در صنعت داروسازی کشور شده است.
فرصت‌ها (Opportunities)
✔ افزایش تقاضا برای داروهای بیوتکنولوژی و نوآورانه: با توجه به رشد بیماری‌های مزمن و نیاز به داروهای پیشرفته، بازار داروهای بیوتکنولوژی در ایران پتانسیل بالایی برای رشد دارد.
✔ توسعه صادرات داروهای ایرانی به کشورهای منطقه: کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان، سوریه، و برخی کشورهای آفریقایی نیاز زیادی به دارو دارند و ایران می‌تواند با ارائه محصولات با کیفیت و قیمت مناسب، سهم بیشتری از بازار صادرات را کسب کند.
✔ افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و همکاری با دانشگاه‌ها: افزایش تعامل بین شرکت‌های دارویی و مراکز دانشگاهی و پژوهشی می‌تواند منجر به توسعه داروهای جدید و افزایش رقابت‌پذیری صنعت داخلی شود.
✔ گسترش تولید داروهای گیاهی و طب سنتی: ایران به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید گیاهان دارویی، پتانسیل بالایی در توسعه داروهای گیاهی و صادرات آن‌ها به بازارهای بین‌المللی دارد.
✔ ورود فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و بیوانفورماتیک به صنعت دارو: هوش مصنوعی می‌تواند فرآیند تحقیق و توسعه داروها را سرعت ببخشد، هزینه‌های تحقیقاتی را کاهش دهد و داروهای جدیدی را با اثربخشی بالاتر به بازار عرضه کند.
تهدیدها (Threats)
✔ تحریم‌های اقتصادی و مشکلات انتقال ارز برای تأمین مواد اولیه: تحریم‌های بانکی و اقتصادی دسترسی به ارز و واردات مواد اولیه را سخت کرده و باعث افزایش قیمت مواد اولیه و کاهش توان رقابتی شرکت‌های داخلی شده است.
✔ ورود داروهای قاچاق و رقابت با برندهای خارجی: قاچاق دارو از کشورهای دیگر و ورود داروهای تقلبی تهدیدی جدی برای سلامت عمومی و کاهش سهم بازار شرکت‌های داخلی محسوب می‌شود.
✔ نوسانات اقتصادی و کاهش توان خرید مصرف‌کنندگان: با افزایش تورم و کاهش قدرت خرید مردم، مصرف‌کنندگان به دنبال داروهای ارزان‌تر هستند که ممکن است منجر به کاهش فروش داروهای برند داخلی شود.
✔ افزایش سختگیری‌های سازمان غذا و دارو در ثبت و قیمت‌گذاری دارو: قوانین سختگیرانه برای اخذ مجوزهای تولید و عرضه داروها، زمان ورود محصولات جدید به بازار را طولانی کرده و هزینه‌های اضافی بر شرکت‌های دارویی تحمیل کرده است.
✔ افزایش رقابت در صنعت دارو و ورود شرکت‌های جدید: با حمایت‌های دولتی از شرکت‌های دانش‌بنیان، رقابت در صنعت دارویی ایران در حال افزایش است، که می‌تواند برای برخی از تولیدکنندگان قدیمی تهدیدی جدی محسوب شود.
نتیجه‌گیری و استراتژی پیشنهادی
تحلیل SWOT نشان می‌دهد که صنعت دارویی ایران دارای پتانسیل بالایی برای رشد و توسعه است، اما چالش‌های اقتصادی و سیاسی، موانع مهمی در این مسیر ایجاد کرده‌اند.
✅ برای بهبود وضعیت این صنعت، شرکت‌های دارویی باید:
🔹 سرمایه‌گذاری بیشتری در تحقیق و توسعه (R&D) انجام دهند.
🔹 وابستگی به واردات مواد اولیه را کاهش داده و تولید داخلی را تقویت کنند.
🔹 به سمت تولید داروهای نوین، به‌ویژه بیوتکنولوژی و نانو داروها حرکت کنند.
🔹 از فناوری‌های دیجیتال برای بهینه‌سازی زنجیره تأمین و تحقیق و توسعه استفاده کنند.
🔹 بازارهای صادراتی را گسترش داده و سهم خود را در کشورهای منطقه افزایش دهند.
💡 با اتخاذ این استراتژی‌ها، صنعت دارویی ایران می‌تواند جایگاه رقابتی خود را در منطقه تقویت کند و به یکی از بازیگران کلیدی در بازار دارویی خاورمیانه تبدیل شود.
نتیجه‌گیری: مسیر پیشرفت صنعت دارویی ایران
🔹 صنعت دارویی ایران به‌عنوان یکی از حوزه‌های استراتژیک و حیاتی کشور، در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی از جمله تحریم‌های اقتصادی، وابستگی به واردات مواد اولیه، قیمت‌گذاری دولتی و رقابت فشرده مواجه بوده است.
🔹 بااین‌حال، فرصت‌های قابل‌توجهی برای رشد این صنعت وجود دارد؛ ازجمله سرمایه‌گذاری در بیوتکنولوژی، توسعه صادرات، افزایش تولید داروهای نوترکیب و گیاهی، و استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی در تحقیق و توسعه.
🔹 تحلیل‌های پورتر، SWOT و PESTLE نشان می‌دهند که با تدوین استراتژی‌های مناسب، بهینه‌سازی زنجیره تأمین، کاهش وابستگی به واردات، افزایش ظرفیت تحقیق و توسعه (R&D)، و توسعه همکاری‌های بین‌المللی، می‌توان رقابت‌پذیری شرکت‌های دارویی داخلی را افزایش داد و جایگاه ایران را در بازار دارویی منطقه تقویت کرد.
✅ آینده این صنعت روشن است، به شرطی که بازیگران اصلی آن بتوانند از فرصت‌ها به‌درستی استفاده کرده و با چالش‌ها هوشمندانه مقابله کنند.
✨ پیشنهاد ویژه برای مطالعه بیشتر:
دیدگاه ها
سلام ممنون ازتون واقعا مقاله بیزینس تو صنعت دارویی خیلی کمه
عالی و کاربردی
برای پایان نامه م لازم داشتم مرسی ازتون